Ինստագրամը, Սնապչատը և Տիկ Տոկը՝ 18-24 տարեկանների համար ինֆորմացիա ստանալու հիմնական հարթակներ

Մենք ապրում ենք այնպիսի դարաշրջանում, որ ինֆորմացիան A կետից B կետ հասնելու համար առանձնապես մեծ ջանքեր չի պահանջում ու տեղի է ունենում ակնթարթորեն: Ինֆորմացիան համարվում է աշխարհում ամենաթանկ պրոդուկտն այսօր, և այն կենսական է եղել մարդկության էվոլյուցիայի գրեթե բոլոր փուլերում: Իհարկե, միշտ չէ, որ մարդ արարածը հնարավորություն է ունեցել այն արագ վերարտադրելու ու փոխանցելու: Մեզ հասած տեղեկություններով հայտնի են մարդկության՝ ինֆորմացիայի փոխանցման բազմաթիվ մեխանիզմներ, օրինակ՝ հիերոգլիֆներ, ժայռերի վրա  փորագրություն, նկարչություն, աղավնիներով նամակների փոխանցում, հետո արդեն տպագրական մամուլ, ռադիո և հեռուստատեսություն, ինտերնետ, սոցիալական ցանցեր: 

Այո, այսօր մարդկությունն ունի ինֆորմացիա ստանալու բազմաթիվ միջոցներ և, իհարկե, ընտրության հնարավորություն՝ որ հարթակից վերցնել այն։ Սոցիալական ցանցերի ի հայտ գալուց ի վեր չեն դադարում կարծիքները, թե տրադիցիոն մեդիան  իր տեղը զիջելու է նոր մեդիային։ 

2020 թվականի Reuters Institute-ի և University of Oxford-ի համատեղ զեկույցը ցույց է տալիս, որ այս պնդումներն այնքան էլ միանշանակ չեն։ Զեկույցն ընդգրկում է համավարակի տարածման սկզբնական ժամանակաշրջանը։ Փորձենք հասկանալ, թե ինչ ազդեցություն ունեցավ համավարակը տեղեկատվական դաշտի վրա COVID-19-ի տարածման ամենաթեժ ժամանակահատվածում ու դրանից հետո, ինչպիսին են տրադիցիոն մեդիայի սպառման տենդենցները, ինչպես է սպառվում ֆեյք-նյուզը, մեդիա սպառողների քանի տոկոսն է առնվազն փորձում ստուգել տեղեկատվական նյութի իսկությունը և այլն։ 

Համավարակի տարածման սկզբնական ժամանակաշրջանում խստացել էր գերճշգրիտ լրատվական ինֆորմացիա փոխանցելու անհրաժեշտությունը։ Մյուս կողմից մարդկությունը ավելի հստակ հասկացավ, թե ինչքան խոցելի է ապատեղեկատվության ու ինֆորմացիոն քաոսի տեսանկյունից, քանի որ սոցիալական ցանցերում ու թվային տիրույթում  հասարակ սպառողի համար բավականին հեշտ է ընկնել ապատեղեկատվության թակարդը։ Ինչևէ, անցնենք առաջ ու հասկանանք, թե ինչպիսի աղբյուրներից են մարդիկ օգտվում առաջնային տեղեկատվություն ստանալու անհրաժեշտությունը սպառելու համար։

2020 թվականին տրադիցիոն մեդիայի սպառման ծավալներն աճի միտում են դրսևորել, որի վրա, չի բացառվում, որ ազդեցություն կարող է ունենալ ֆեյք-նյուզից պաշտպանվելու մարդկության գիտակցումը։ 2019-ի համեմատ հեռուստատեսությունը ավելի շատ մարդկանց է համարում իրենց առաջնային ինֆորմացիայի աղբյուրը։ Ստորև առանձնացված է Reuters Institute-ի և University of Oxford-ի կողմից իրականացված հարցումների 6 երկրների արդյունքները։

Ըստ զեկույցի՝ նշված երկրներում լրատվական կոնտենտի սպառումը 2019 թվականի համեմատ 2020-ին գրանցել է աճ։ Միևնույն ժամանակ տպագիր մամուլի սպառման ծավալները նվազել են։ 

Ընդհանուր լրատվական կոնտենտի սպառման դրական տենդենցը սպասելի էր՝ նոր վիրուս, աննախադեպ իրավիճակ և, իհարկե, տեղեկատվական բաց, որը պետք է լրացվեր։  Տպագիր մամուլի սպառման անկումն էլ կարող է բացատրվել նրանով, որ մարդկությունը գրեթե զրոյին էր հավասարեցրել սոցիալական շփումը և խուսափում էր դիպչել ցանկացած նյութական զանգվածի։ Տպագիր մամուլը միակն է, որ առանց դիպչելու հնարավոր չէ սպառել։ 

Հեռուստատեսության հանդեպ վստահությունը Գերմանիայում ավելի բարձր է, քան օնլայն այլ հարթակների նկատմամբ։ Դժվար է ասել, թե ինչով է պայմանավորված ռադիոյի և սոցիալական ցանցերի օգտագործման նմանատիպ տարբերությունը, սակայն մի բան ակնհայտ է, որ տրադիցիոն մեդիայի օգտագործման ծավալները, հատկապես Գերմանիայում, ակնհայտորեն առաջ են սոցիալական ցանցերից ու օնլայն տեղեկատվական աղբյուրներից։ 

Առհասարակ, հեռուստատեսության հանդեպ վստահության մասին խոսելիս հարց է առաջանում՝ իսկ որ տարիքային խումբն է ամենաշատը սպառում այն։ Կից գարֆիկն ամփոփում է աշխարհում TV կոնտենտի սպառման բախվածությունն ըստ տարիքային խմբերի։

Այն, որ մինչև 35 տարեկանների շրջանում ինֆորմացիա ստանալու ավելի պոպուլյար հարթակ լինելու էր օնլայն տիրույթն ու սոցիալական ցանցերը, դա ակնհայտ էր, սակայն հետաքրքիրն այն է, որ նշված տարիքային խմբի մեջ 12% են կազմում տպագիր մամուլ սպառողներն ու 57%՝ հեռուստատեսությունը որպես ինֆորմացիոն աղբյուր դիտարկողները։ 

Ընդհանուր առմամբ, վստահության բաշխվածությունն ունի հետևյալ տեսքը՝ համաձայն University of Oxford-ի հետազոտության։ Այստեղ հետաքրքիր նրբություն կա, որը պարտավոր ենք հաշվի առնել։ Եթե վերցնենք միջին վիճակագրական լրատվական կայքի կամ գործակալության տրաֆիկը և խորանանք դրա աղբյուրների մեջ, ապա կբացահայտենք, որ սոցիալական ցանցերի, որոշ դեպքերում նաև որոնողական համակարգերի միջոցով գեներացնում է որոշիչ տրաֆիկ։ Մյուս կողմից միջինացված ցուցանիշով այս երկու միջոցներն ունեն վստահության ամենափոքր ցուցանիշները։ Սոցիալական ցանցերի դեպքում նյուզմեյքերը միայն լրատվական գործակալությունը չէ։ Այնտեղ կոնտենտ են գեներացնում նաև շարքային օգտատերերը։ Այստեղ հարց է առաջանում, իսկ ո՞ր տեսակի նյուզմեյքերն է նպաստել այս հարթակներում գեներացվող տեղեկատվության հանդեպ անվստահությանը։ 

Տեղեկատվական հոսքերի մեջ սպառողը շատ ժամանակ ունենում է վստահության խնդիր, բայց ասյտեղ պատկերը նույնպես հետաքրքիր է, քանի որ ոչ բոլոր երկրներում է հասկանալի այն միտքը, թե ինչու չպետք է հավատալ լրատվությանը։ Ֆինլանդիայում և Պորտուգալիայում լրատվության հանդեպ վստահությունն ամենաբարձրն է՝ մոտավորապես 56%։ Թայվանում այն հազիվ հասնում է 24%-ի, իսկ Հարավային Կորեայում վստահության մակարդակը չի գերազանցում 21%-ը։

Ընդամենը 6 երկրներում են մարդկանց 50+%-ը կարծում, որ կարող են հավատալ տեղեկատվությանը։ 2020 թվականին մի շարք երկրներում նկատվել է երկնիշ անկում այս ցուցանիշով։ Ամենամեծ անկումը նկատվել է Հոնգ Կոնգում։

Ոչ բոլորն են գիտակից ու հետևողական, երբ խոսքը գնում է տեղեկատվական հիգիենայի մասին։ Տեղեկատվական ահռելի հոսքերի մեջ, բնական է, հասարակ սպառողը շատ ժամանակ չի հասկանում, թե որն է ճիշտ, որը՝ սխալ, որին հավատալ, ինչպես ֆիլտրել, որպեսզի ուղեղը չլցնել տեղեկատվական աղբով։ 

Այս խնդիրն ակներև է ոչ միայն Հայաստանում, այլ նաև ամբողջ աշխարհում։ Շատ ժամանակ թվում է, թե միայն հայ ընթերցողն է անտարբեր տեղեկատվական գրագետ ֆիլտրների հարցում։ Իրականում դա այդքան էլ այդպես չէ։ Ֆեյք-նյուզը պոպուլյար ու ուժեղ է ամբողջ աշխարհում։ 

Բնականաբար, կախված երկրից, փոխվում են դրա ծավալները, գիտակցման աստիճանն ու պայքարի գործիքակազմերը, սակայն փաստն է, որ ոչ ճշգրիտ տեղեկտավությունը փորձություն է գրեթե ամենուր։